PONZİ OYUNU NEDİR?

Ponzi oyunu, çok az risk alarak veya hiç risk almadan yeni yatırımcılara büyük bir kâr vaat eden, fakat eski yatırımcılar için getiri sağlayan bir dolandırıcılık yöntemidir.

Ponzi oyununa katılan şirketler, tüm enerjilerini yeni müşteriler çekerek yatırım yapmak için kullanırlar. Türkiye'de saadet, titan zinciri, çiftlikbank adıyla bilinen yöntemler ponzi oyununa örnektir.

Ponzi Oyunu (Düzeni) Ne Anlama Gelir?

Ponzi oyunu, yatırımcılar için çok az riskle yüksek getiri oranları sunan hileli bir yatırım dolandırıcılığıdır. Ponzi düzeni, yeni yatırımcılar edinerek eski yatırımcılar için getiri sağlar. Ponzi oyunu, yeni yatırımcılarda yatıracak para kalmadığında ve dolaşımdaki para yeterli olmadığında dibe vurur ve oyun biter. Bu noktada, tüm oyun ortaya çıkmış olur. Yani yeni yatırımcıların ellerindeki para biterken eski yatırımcılar tüm bu getiriyi kendilerine çekmiş olurlar.

Ponzi oyunu bu adı, 1919'da Charles Ponzi adlı bir dolandırıcıdan almıştır. Ponzi, çok para kazanmak istiyordu ve Amerika'ya taşınarak posta kuponlarıyla tanıştı. Posta kuponları, o dönemde anlaşmalı olan ülkelerde nakit paraya dönüştürülebiliyordu. Yani bu kuponları hisse senedine benzetebiliriz. Örneğin Amerika'dan 2 dolara alınan bir kupon İtalya'da bozdurulduğunda 10 dolar edebiliyordu. Ponzi ise bunu görerek kendisine kazanç kapısı bulmuştu.

Ponzi, kendisine iş kurdu ve posta kuponu alıp satmaya başladı. Gazetelere ilan verip duruyordu ve 45 günde %50, 90 günde ise %100 faiz ödemeyi vaat ederek işe başlamıştı. Zaman içerisinde insanlar bu vaatlere inanmaya başladılar ve Ponzi'nin iş yerinin önünde metrelerce kuyruk oluşturarak kupon alıp satmak için beklediler. Peki bu alım/satım işleri nasıl yürüyordu? İş oldukça basitti: Ponzi, yeni gelen yatırımcıların paralarını alarak ilk gelen yatırımcılara ödeme yapıyordu. Sistem yeni yatırımcılardan eski yatırımcılara doğru işliyordu. Fakat bir süre sonra Ponzi'nin kurduğu işin yasal olup olmadığı sorgulanmaya başladı ve birçok sıkıntı ortaya çıktı. Ponzi müşterileri kaybetmemek için yüksek kar teklifleri yapmış olsa da yatırımcılar paralarını çekmişlerdi. Sadece 1000 yatırımcının parasını geri ödeyebilen Ponzi, yaklaşık 39 bin kişinin parasını ödeyememişti. 39 bin yatırımcının parası ise toplamda 15 milyon dolar civarındaydı. Bunun altından kalkamadığı için de Ponzi tutuklandı.

Ponzi Oyunu Örnekleri

Bu dolandırıcılık türü, Ponzi'nin ölümüyle son bulmadı. Teknoloji ilerledikçe Ponzi oyununun kuralları değişti. Örneğin, 2008'de Bernard Madoff, bir müşterisine yatırımlardan -olmayan- karlar elde ettiğini göstermek için Ponzi düzeni kurarak dolandırıcılık yapmıştı.[1] Bernie Madoff, en uzun süreli Ponzi oyununu oynayanlardan birisidir. Yatırımcılar 20 yıl boyunca Madoff'un sözde yatırım şirketine 17,5 milyar dolar döktüler. Madoff, yeni yatırımcıların fonlarını kullanarak ortalamanın üzerinde getiri ödemesi yaptı. 2008 ekonomik krizi ise yatırımcıların 7 milyar doları şirketten çekmeye çalışmasıyla birlikte sahtekarlığı gün yüzüne çıkardı. Net değeri sadece 300 milyon dolar olan Madoff, yatırımcıların parasını geri ödeyemedi. Suçlu olduğunu söyledi 150 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Tutuklanmasından önce ise Madoff, başarılı biri olarak NASDAQ'ın kuruluşuyla mükemmel bir üne kavuşmuştu.

Bir diğer örnek ise Çin'den. Çinli yetkililer, Şubat 2016'da 1 milyon yatırımcının Ezubao'ya 7.6 milyar dolar kaybettiğini açıkladı. Bir online borç verme şirketi olan Ezubao, yatırımcılarına %15 getiri vaat etti fakat bu vaat hiç gerçekleşmedi. Bunun yerine şirketin 21 sahibi, şirketlerini işletmek, lüks otomobil ve evler satın almak için yatırımcıların parasını harcadı. Ezubao, Temmuz 2014'ten Aralık 2015'e kadar faaliyet gösterebildi.

Bazı komik Ponzi oyunları da var. 2000'lerin başında Yilishen Tianxi, Çin'de bir milyondan fazla insanı “karınca yetiştirme” işine yatırım yapmaya ikna ederek dolandırmıştır.

Türkiye'den Örnek:

Mehmet Aydın'ın Ağustos 2016'da kurmuş olduğu ve merkezi Kuzey Kıbrıs'ta bulunan Çiftlik Bank şirketi de Ponzi oyunu örneğidir. Çiftlik Bank, internet üzerinden oynanan bir çiftlik oyununda satın alınıp beslenen hayvanların Türkiye'deki bazı çiftliklerde gerçekten üretileceğini vaat ederek insanları dolandırmıştır. Sözde üretim yapan çiftliklerin ürünleri de şirket bayilerinde satılıyordu. 2018 yılının Mart ayında şirkete soruşturma açıldı ve şirketin malvarlığına el koyuldu. Şirketin kurucusu Mehmet Aydın hakkında ise birçok ülkede kırmızı bültenle yakalama emri çıkarıldı.

Ponzi Oyunu Nasıl Tespit Edilir?

Ponzi oyunlarında, kullanılan teknolojiden bağımsız olarak, bazı benzer özellikler bulunur[2]:

->Düşük riskle yüksek getiri garantisi,
->Piyasa koşullarına bakılmaksızın tutarlı bir gelir akışı,
->Menkul Kıymetler ve Borsa Komisyonuna (SEC) kayıtlı olmayan yatırımlar,
->Gizli veya açıklanamayacak kadar karmaşık olarak tanımlanan yatırım stratejileri,
->Müşterilerin yatırımlarıyla alakalı resmi evrakları görmelerine izin verilmemesi,
->Yatırımcıları etkilemek için kullanılan özel jargonlar,
->Paralarını çekmekte zorlanan müşteriler.

Bu özelliklerin bulunduğu şirketlere yatırım yapmadan önce en az iki kez düşünmek gerekir. Bununla birlikte, dolandırıcılar yaptıkları işlerin meşru görünmelerini istedikleri için iyi tasarlanmış bir web sitesi, parlak broşürler, gösterişli reklamlar ve havalı iş unvanları kullanırlar. Bu nedenle bu tip gösterişli şeylere de hemen inanmamak gerekiyor.

Eğer sadece çevrimiçi bir aracı kurumla/brokerle yatırım fonları, borsa yatırım fonları (ETF'ler) veya endeks fonlarına yatırım yapıyorsanız, bir Ponzi oyununa yakalanma konusunda çok fazla endişelenmenize gerek yoktur. Yine de bir Ponzi oyununun özelliklerini ve uyarı işaretlerini bilmek iyi bir fikir. Böylece sizi Ponzi oyununa ikna etmeye çalışan bir dolandırıcıyla karşılaşırsanız (umarız ki kimse karşılaşmaz) paranızı kaybetmemiş olursunuz.

Kaynaklar:

[1]https://www.britannica.com/biography/Bernie-Madoff
[2]https://www.investor.gov/protect-your-investments/fraud/types-fraud/ponzi-scheme
https://www.moneyadviceservice.org.uk/blog/what-is-a-ponzi-scheme-and-is-it-a-scam