HİPERENFLASYON NEDİR, NEDEN OLUR?
Hiperenflasyon; bir ekonomide görülen kontrol edilemeyecek hızdaki fiyat artışıdır. Hiperenflasyonda görülen fiyat artışı, bir ayda %50'den fazla olur. Peki hiperenflasonun sebepleri nedir?
Hiperenflasyon Nedir?
Öncelikle enflasyonun ne olduğuna bakalım. Enflasyon, bir ekonomideki seçilmiş mal ve hizmetlerin ortalama fiyat seviyesinin belli bir süre içinde arttığını gösterir. Enflasyon, bir ülkenin para biriminin değer kaybettiğini gösterir. Enflasyonla ilgili detaylı bilgi için buraya tıklayabilirsiniz.
Hiperenflasyon, bir ülkedeki mal ve hizmetlerin bir ayda %50'den fazla yükselmesidir ve en şiddetli enflasyon biçimi olarak görülür. Daha çok gelişmemiş veya gelişmekte olan ülkelerde görülen bu durum, nadir de olsa gelişmiş ülkelerde de görülmüştür. Örnek olarak Almanya gösterilebilir.
Bir ekonomide hiperenflasyon görüldüğünde ekonominin kontrolü kaybedilebilir. Bu nedenle çok ciddi etkilere yol açabilmektedir. Hiperenflasyon görmüş diğer bilinen ülkeler arasında; Çin, Rusya, Arjantin, Macaristan bulunmaktadır.
Macaristan'da 1944 yılında günlük enflasyon %207'ye çıkmıştı. Almanya'da 1944'te günlük enflasyon %20 olmuştu.
Hiperenflasyonu market alışverişiyle açıklayalım. İlk hafta sepet tutarı 200 TL olsun. Sonraki hafta 300 TL'ye, üçüncü hafta 450 TL'ye diye devam etsin. Her hafta sepet tutarının %50 oranında artması, vatandaşların yaşam şartlarını olumsuz etkiler ve bu durum çok ciddi olaylara evrilebilir.
Hiperenflasyonun Nedenleri
Hiperenflasyonun temelde üç nedeni vardır. Birincisi; yüksek para arzı, ikincisi talep enflasyonu ve üçüncüsü de ekonomiye ve genel olarak ülkeye olan güvenin düşmesidir.
Yüksek para arzı: Ekonomik büyümenin görülmediği ama para arzının yükseldiği durumlarda hiperanflasyon oluşabilir. Para arzının artışı ise bir ülke hükümetinin para basması, likidite enjekte etmesiyle olur. Bu yapıldığında mevcut bütçe açıklarının kapatılması esas alınır. Fakat çok fazla paranın dolaşımda olması, para biriminin değerinin düşmesine yol açar ve ülkedeki mal ve hizmetlerin fiyatı artar. Çünkü GSYİH büyümüyorsa ve para arzı artıyorsa şirketler ve işletmeler iflas etmemek için fiyatları yükseltir. Vatandaşlar da yükselen fiyatlar karşısında ödeme yapmaya devam eder ve enflasyon oluşur. Yani işletmeler fiyatları yükselttikçe insanlar para arzı yüksek olduğundan yüksek fiyattan ödeme yapmaya devam eder ve merkez bankası daha çok para basmak zorunda kalır. Bu şekilde bir kısır döngü ortaya çıkabilir.
Talep enflasyonu: Yükselen talebin arzı geri bırakmasıyla meydana gelir. Bu duruma yol açan faktörler arasında tüketici harcamalarının artması, ihracattaki ani yükseliş ve devlet harcamalarının artması gösterilebilir.
Güven kaybı: İyi yönetilemeyen ülkeler, savaşlar, ekonomik çalkantılar ve buna benzer ciddi problemlerin görüldüğü ülkelerin para birimine ve ekonomisine olan güven azalır. Yabancı yatırımlar düşer ve bu durumda hükümetler sermayeyi korumak için paranın ülke dışına çıkmasını yasaklayabilir.
Hiperenflasyonun Sonuçları Nelerdir?
Hiperenflasyonun ekonomiler için birçok sonucu olabilir. Öncelikle, ülkenin parasının değeri çok düşecektir. Aynı zamanda ülke vatandaşları yükselen fiyatlar karşısında panik yaparak stoklama davranışı gösterebilir. Bunun sonucunda gıda krizi yaşanabilir. Bankalar bu durumdan olumsuz etkilenir. Nakit paranın değeri düşeceğinden bankalarda bulunan tasarruf hesapları değer kaybedecektir. Vatandaşlar, paranın değer kaybı karşısında bankalara ya da yatırım şirketlerine para yatırmayı bırakabilirler. Bunun sonucunda bankacılık sektöründe işsizlik artabilir.
Hiperenflasyonla birlikte iflasların yaşanması da olasıdır. Paranın değersizleşmesiyle şirketler borç batağına sürüklenebilir ve iflas edebilir. Eğer şirketler ve vatandaşlar devlete para ödeyemeyecek hale gelirse devlet vergileri düşürebilir. Vergilerin düşmesi, devletin temel hizmetlerini aksatabilir.
Khan Academy'nin hiperenflasyon videosuna da göz atabilirsiniz: