COVID19 SONRASI EKONOMİLERDE V TİPİ TOPARLANMA GÖREBİLİR MİYİZ?
Koronavirüs salgınını nedeniyle dünya çapında seyahat kısıtlamalarının gelmesi, birçok işletmenin kapatılması ve sosyal mesafe kuralları gibi önlemlerin ciddi ekonomik sonuçları var. Dünya çapında birçok ülke resesyona girdi ve ağır ekonomik darbe aldı. Bu resesyon sürecinin hangi ülkede ne kadar süreceği ise oldukça belirsiz.
Resesyonu kısaca tanımlamak gerekirse, ekonomide birkaç aydan fazla süren (genellikle iki çeyrek üst üste) ve GSYİH, reel gelir, istihdam, endüstriyel üretim ve toptan-perakende satışlarda görülen önemli bir düşüş olarak tanımlayabiliriz. Resesyonun detaylı açıklaması için buraya tıklayabilirsiniz.
Geçmiş resesyonlar incelendiğinde dünyada V, U, W ve L olmak üzere 4 tip toparlanma yaşandığı görülüyor. Peki resesyon sonrası görülen 4 tip ekonomik toparlanma bize ne anlatıyor? 4 tip toparlanmayı incelerken hangi senaryonun Türkiye ve diğer ülkeler için daha olası olduklarına da bakalım.
Ekonomik Toparlanma Şekilleri
Resesyonlar sonsuza kadar sürmezler ve koronavirüsün neden olduğu bu küresel resesyon da sonsuza kadar sürmeyecek. Belli bir zaman sonra ekonomiler yeniden canlanacak ve büyümeye başlayacaktır. Ancak toparlanmanın ne şekilde olacağı buradaki asıl sorudur. V, U, W ve L tipi toparlanmaların ne olduklarına ve koronavirüs krizine nasıl uygulanabileceğine göz atalım.
V Tipi Toparlanma: Dik Düşüş, Hızlı İyileşme
Covid19 krizi için en iyi senaryo V tipi toparlanmadır. Böyle bir durumda, ekonomi finansal hasar alır ve çok kısa süre içinde toparlanmaya başlar. Bu da V tipi toparlanma adını alır.
Covid19'un sebep olduğu resesyonun V tipi toparlanmaya yol açması için virüste ikinci bir dalga görülmemesi, insanların işlerine güvenli bir şekilde geri dönmesi ve mevcut vakaları etkili bir şekilde tedavi etmek için yeterli koronavirüs testi yapılması gerekir. Ayrıca, ekonomik zarar hükümet müdahalesindeki işçi ve işverenleri koruma, tüketicilere yapılacak aylık ödemeler gibi teşvik programlarıyla sınırlı kalmalıdır.
Türkiye'de V Tipi Toparlanma Mümkün Mü?
V tipi toparlanmanın mümkün olup olmadığına dair birçok yorum bulunuyor. Raporlar, Çin'in Covid19 salgınını kontrol altında tuttuğunu ve Çin ekonomisinin hızlı bir şekilde toparlandığını gösteriyor. ABD'de hükümet, kriz sırasında işletmeleri ve tüketicileri desteklemek için 2 trilyon dolar değerinde bir teşvik paketini hayata geçmeyi başardığı için V tipi toparlanma bekliyorlar.
Hazine ve Maliye Bakanı Berat Albayrak, 63. Genel Kurul Toplantısı'nda yaptığı konuşmada "Türkiye'nin bu süreçten 'V' şeklinde bir toparlanma ile çıkarak potansiyel büyümesine yakınsamasını bekliyoruz." açıklamasında bulundu. [1] Bazı ekonomistler ise V tipi toparlanmanın olamayacağı görüşünde. Örneğin, Prof. Dr. Emre Alkin, Dr. Sertaç Doğanay ile yaptığı canlı yayında ABD'nin Nike işareti* gibi, Çin'in W şeklinde ve Türkiye'nin de ABD gibi Nike işareti şeklinde toparlanacağını söyledi. Avrupa Birliği'ndeki bazı ülkelerin ise L tipi toparlanma yaşayacağını ekledi. Konuşmayı detayıyla dinlemek için aşağıdaki videoyu izleyebilirsiniz:
*Nike işareti (Swoosh) tipinde toparlanma oldukça olumsuz bir toparlanma biçimi. Bu tip toparlanmada krizden çıkış girişe göre çok daha yavaş gerçekleşiyor. Koronavirüs resesyonu için konuşmak gerekirse, Nike şeklinde toparlanacak bir ülke ekonomisi için kriz öncesine dönüş en erken 2021 yılının ilk yarısında olacaktır.
Murat Sağman da "Ekonomide toparlanma V mi? U mu? L mi? W mı? başka mı?" [2] adlı yazısında salgının gidişatına göre "U" veya en kötü ihtimalle "W" tipi toparlanma senaryolarının olası olduğunu yazmış. Ekonomide toparlanmanın nasıl gerçekleşeceği konusunda şimdilik büyük fikir ayrılıkları var. Önümüzdeki aylarda virüsle nasıl mücadele ettiğimize bağlı olarak büyük resmi daha net göreceğimiz kesin.
ABD'de ise bazı ekonomistler oldukça optimist bir şekilde ülkede V tipi toparlanma yaşanacağını düşünüyorlar. Artan vaka sayıları ve siyasi olayların da etkisiyle bu senaryonun gerçekleşmeyeceğini düşünenlerin sayısı çok daha fazla.
U Tipi Toparlanma: Dik Düşüş, Uzun Sürede Toparlanmaya Geçiş
U tipi toparlanmada, ekonominin iyileşmesi yıllar olmasa bile aylar alır. Grafikte bakıldığında U'nın taban kısmı gibi büyümenin sağa doğru yatay şekilde gerçekleştiği görülür. Büyük Resesyon, U tipi toparlanmaya iyi bir örnektir. ABD'de gerçekleşen Büyük Durgunluk, Aralık 2007'den Haziran 2009'a kadar (19 ay) sürdü ve büyümenin yeniden görülmesinin ardından bile istihdam seviyesinin eskiye dönmesi yıllar aldı.
Koronavirüs için konuşmak gerekirse, eğer U şeklinde bir toparlanma yaşanırsa ekonominin 2020'nin sonuna kadar ya da 2021'in başına kadar toparlanmaya başlamayacağını anlayabiliriz. Bunun gerçekleşmesine neden olabilecek bazı faktörler bulunuyor: Birincisi ve en önemlisi, koronavirüs vakalarının kontrol altına alınmasının uzun sürmesi ve buna bağlı olarak işletmelerin eskiye dönmelerinin gecikmesidir. Bir diğer faktör de kapalı olan işletmelerin iflas etmesi ve normalleşme sürecinde iş yapmamalarıdır. Son olarak, tüketiciler pandemi etkisiyle dışarı çıkmaktan çekinerek tatil, alışveriş gibi ekonomiyi canlandıracak etkinliklerde bulunmayı bırakır ya da azaltırsa da toparlanma süreci uzayacaktır.
Özellikle ABD'deki şirketlerin büyük bir kısmı ABD'de U tipi toparlanma yaşanacağını düşünüyor. Yavaş ve kademeli bir iyileşmenin görülme olasılığının daha yüksek olduğunu savunanlar, ekonominin ölçülü bir şekilde yavaş yavaş açıldığını ve insanların V tipi toparlanmada olduğu gibi değil, zaman içerisinde normal davranışlarına döndüklerini söylüyorlar. Yukarıdaki videoda Prof.Dr. Emre Alkin, ABD için Nike işareti tipi toparlanma öngörüyor. ABD'nin daha iyimser olan ekonomistleri ise V tipi toparlanma yaşanacağını öne sürüyor. Ülkede yaşanan gelişmelere de baktığımızda hızlı bir toparlanma olasılığı daha düşük gibi görünüyor.
W Tipi Toparlanma: Hızlı İyileşme, İkinci Düşüş
W tipi toparlanmada ekonomi hızlıca toparlanmaya başlar ama hemen arkasından ikinci bir düşüş dönemine girer. Örnek vermek gerekirse, ABD 1980'lerin başında W tipi toparlanma yaşamıştı. 1979'da ikinci petrol krizini ve artan enflasyondan sonra ekonomi 1980'de kısa bir resesyona girdi. Ancak daha sonra hızlı bir iyileşme ve ekonomik büyüme görülmeye başlandı. Federal Rezerv ise enflasyonun çok yüksek olduğu konusunda endişeliydi ve bununla mücadele etmek için faiz oranlarını yükseltti. Bu, ülkeyi Temmuz 1981'de başka bir resesyona sürükledi. İkinci resesyon, 1982'nin sonlarındaki istikrarlı ve uzun vadeli büyümeye ulaşana kadar devam etti.
Creighton Üniversitesi finans profesörü Robert Johnson, koronavirüs krizinin ABD'de W şeklinde bir resesyona dönüşmesinden korktuğunu dile getirdi. Bunun arkasında ise virüste ikinci dalga korkusu bulunuyor. Eğer ikinci dalga gelirse toparlanan ekonomi birden bire çökebilir.
L Tipi Toparlanma: Uzun Süreli Bir Kriz
L tipi toparlanmada, ekonomik büyüme düşer ve L şeklini alarak yıllarca iyileşme göstermez. Resmi olarak resesyon birkaç çeyrekte sona erer, ancak resesyon öncesi ekonomisine dönmek yıllar alır. Örnek vermek gerekirse, Japonya 1990'larda L tipi toparlanma yaşamıştır. 1990'lı yılların başında piyasada ciddi bir çöküş yaşandı ve bunu kredi krizi, hükümetin yanlış adımları ve ardından 1990-91 ABD resesyonu da dahil olmak üzere dünyadaki diğer ekonomik sorunlar izledi. Sonuç olarak da Japonya'nın iyileşme süreci çok yavaşladı ve L tipi toparlanma gösterdi.
COVID-19 krizinin en kötü senaryosu ise L tipi toparlanma görülmesi. Eğer pandemi döneminde her şey ters giderse küresel çapta L tipi toparlanmaların yaşanma olasılığı oldukça yüksek. Bu da yıllarca sürecek resesyonlara (muhtemelen 2022 yılına kadar) ya da çok düşük ekonomik büyümelere yol açacaktır. Birçok analist ve ekonomist ise L tipi toparlanmanın bazı Avrupa ülkelerinde (İtalya gibi pandemide çok hasar alan ülkeler) görülme olasılığının olduğunu düşünüyor.
En İyi Toparlanma Senaryosu İçin Neler Yapmalı?
En iyi senaryo, ekonomilerde V tipi toparlanma görülmesi. Fakat bu tip toparlanmanın görülmesi için atılması gereken ciddi adımlar var. Mesela koronavirüste olası bir ikinci dalganın önüne geçmek adına güçlü tedbirler almak, işletmeleri tamamen normalleştirme sürecine geçirmeden önce tedbirleri elden bırakmamak, işletmelere ve işçilere yapılan yardımları desteklemek gibi bazı adımların ekonomide toparlanmayı hızlandıracağı konusunda hemen hemen herkes hemfikir. Tedbirlerin alınmasıyla ekonomik zararlar en aza indirilerek korkulan senaryolardan kaçınmak mümkün. Zaman içinde hem dünyanın hem de Türkiye'nin toparlanma sürecinde nasıl davrandığını göreceğiz.
Kaynaklar:
[1]Demirören Haber Ajansı. https://www.youtube.com/watch?v=hN7wGXuamtc
[2]http://www.bursadabugun.com/yazarlar/murat-sagman-114/ekonomide-toparlanma-v-mi-u-mu-l-mi-w-mi-baska-mi-27781.html