CARİ AÇIK NEDİR?

Cari açık, bir ülkenin ihraç ettiği ürünlerden aldığı paraya kıyasla, ithal ettiği ürünlere daha fazla para harcadığında meydana gelir. Bu, ülkeden çıkan paranın ülkeye gelen paradan daha fazla olduğunu gösterir.

Cari açık; uluslararası mal ticareti, hizmetler hesabı ve yatırım gelirleri dengesi olarak 3 ana faktörün birleşiminden oluşur. Uluslararası mal ticareti durumunda ithalat ve ihracat verileri takip edilir. Hizmetler hesabında taşımacılık, turizm gibi hizmetler ele alınırken transferler hesabında döviz giriş çıkışı hesaplanır. Bu 3 durum ele alındığında cari açık tespit edilir. Cari açığın en büyük bileşeni ise dış ticaret açığıdır.

Cari Açık Ne Demek?

Bir ülke, ihracat değerini ithalat değerine göre artırarak mevcut borcunu azaltabilir. Tarife veya kota uygulamalarıyla ithalata kısıtlama getirilebilir veya sanayileşme, yerli şirketlerin küresel çaptaki rekabet gücünü artıran çeşitli politikalar aracılığıyla ihracat teşvik edilebilir. Ek olarak, devalüasyon yoluyla ülkenin ihracat maliyetleri düşürülebilir.

Cari açık her zaman dezavantajlı olmak zorunda değildir. Eğer bir ülke, yurt içindeki yatırımları finanse etmek için dışarıdan borç alıyorsa ve bu borcun faizi yatırımların getirisinden düşükse oluşan cari açık olumsuz etki yaratmayabilir. Fakat bu durumda ülkenin mevcut borçlarını ve faizleri karşılayabilecek getirisi bulunmuyorsa ciddi ekonomik problemler ortaya çıkabilir.

Bir ülkenin cari hesabındaki dalgalanmalar büyük ölçüde piyasa güçlerine bağlıdır. Kasıtlı olarak açık veren ülkelerin bile cari açıklarında volatilite görülür. Örneğin, 2016 yılında Birleşik Krallık'ta cari işlemler açığının GSYH'nin yaklaşık %7'sine yükseldiğini görüyoruz. O sene Sterlin'de görülen düşüşün arkasında da cari açık bulunuyordu. Bu açık, Brexit oy sonuçları açıklandıktan sonra şiddetini gösterdi. [1]

Birleşik Krallık'ta görülen cari açık, genel olarak ithalatı finanse etmek adına yüksek düzeyde borç almasından ileri geliyor. Ülkenin ihracatının büyük bir kısmını emtialar oluşturuyor ve emtia fiyatlarındaki düşüş yerli şirketlerin kazancının düşmesine yol açıyor. Bu düşüş, Birleşik Krallık'ın gelir akışını negatif yönde etkileyerek cari açığı artırıyor. Bununla birlikte, 23 Haziran 2016 tarihinde yapılan Brexit oylamasının sonucunda İngiliz sterlini değer kaybetti ve zayıflayan pound ülkenin mevcut borcunu yurt dışından gelen nakit akışının artmasını sağlayarak azalttı.

Cari Açık Nasıl Hesaplanır?

Cari açık; Mal Dengesi, Mal ve Hizmet Dengesi, Mal, Hizmet ve Birincil Gelir Dengesi ve İkincil Yatırım Kaynaklı Gelirler hesaplanarak ölçülür. TCMB cari işlem hesap örneği: [2]

Cari Açığın Nedenleri

Cari açığı olan ülkeler, yabancı yatırımcıların kendilerine yatırım yapmalarını teşvik edecek kadar borçları olan ülkelerdir. Bu ülkelerde bulunan işletmeler ve kuruluşlar yurt dışından borç almadan yeterince büyüyüp genişleme imkanı bulamazlar, çünkü yurt içinde yeterli sermaye bulamazlar. Bu noktada da ülkelerin kredi notunun değeri ön plana çıkıyor. Eğer bir ülke çok fazla harcama yapıyorsa borç verebileceği bir ülke de bulamayacak noktaya gelir. Yunanistan bunun iyi bir örneğidir. Prof.Dr.Belgin Akçay, "Yunanistan Ekonomisinde Devlet Borç
Krizi-Cari Açık İlişkisi" adlı makalesinde şöyle açıklıyor:

"Otuz yılı aşkın bir süredir AB üyesi olan Yunanistan, uzun yıllardan beri yüksek
cari açığa sahip olan yani döviz çıkışının yaşandığı, diğer bir deyişle net gelir
transferinin yapıldığı ülke konumunda olmuştur. 2000 yılından itibaren son 10 yıllık döneme ait ülkenin cari açık düzeyindeki gelişmelerin yer aldığı Grafik 1'de
görüldüğü üzere Yunan ekonomisinde cari açık/GSYİH oranı, literatürde ekonomi açısından tehlike sınırı kabul edilen %5 düzeyinin oldukça üzerinde seyretmiştir. 2003 yılından itibaren ise ülkeden net gelir transferi önceki döneme göre ikiye katlanarak iki haneli rakamlara çıkmış, 2008 yılında cari açık/GSYİH oranı %16,3 seviyesine ulaşmış ve tarihi rekorunu kırmıştır." [3]

Yunanistan hala bu krizin etkilerini yaşarken gelişmiş ülkeler, örneğin Amerika Birleşik Devletleri, cari açıklarını devam ettirebilirler, çünkü kredi notları yüksektir. Yabancıların Amerika'daki bu durumu desteklemesinin sebebi Amerika'nın kredileri geri ödeyeceğine inanıyor olmalarıdır.

Peki neden başka bir ülke, kredi notu iyi olsa bile, böylesine çok harcama yapan bir ülkeye borç verir? Borç veren ülke, aslında borçluya birçok mal ve hizmet de ihraç etmiş olur. Yani borç veren ülke bu durumdan iyi bir şekilde yararlanır. Mesela daha fazla mal üretebilir, böylece vatandaşlarına daha fazla iş imkanı sağlayabilir. Çin ve ABD arasındaki ilişkiyi burada örnek olarak verebiliriz. ABD'nin en büyük borçlarından birisi Çin'e ama Çin bu durumdan oldukça memnun. Çünkü ABD'nin en büyük ihracatçısı da yine Çin'dir. Mart 2020'de açıklanan verilere göre ABD'nin Çin'e olan borcu 1.08 trilyon dolardır. [4]

Türkiye'nin Cari İşlemler Açığı

TCMB verilerine göre Türkiye'nin Mart 2020 ödemeler dengesi:

• Bir önceki yılın Mart ayında 120 milyon ABD doları açık veren cari işlemler hesabında, bu yılın aynı ayında 4.923 milyon ABD doları açık gerçekleşmiştir. Bunun sonucunda on iki aylık cari işlemler fazlası, 1.463 milyon ABD dolarına gerilemiştir.
• Bu gelişmede, ödemeler dengesi tablosundaki dış ticaret açığının bir önceki yılın aynı ayına göre 3.551 milyon ABD doları artarak 4.289 milyon ABD dolarına ulaşması, hizmetler dengesi kaynaklı net girişlerin 918 milyon ABD doları azalarak 735 milyon ABD dolarına gerilemesi ve geçen yılın aynı ayında 131 milyon ABD doları net giriş gözlemlenen ikincil gelir dengesi kaleminde bu ay 197 milyon ABD doları net çıkış gerçekleşmesi etkili olmuştur.
• Altın ve enerji hariç cari işlemler hesabı ise, bir önceki yılın Mart ayında 3.930 milyon ABD doları fazla vermişken, bu ayda 1.160 milyon ABD doları açık vermiştir.
• Hizmetler dengesi altında seyahat kaleminden kaynaklanan net gelirler, bir önceki yılın aynı ayına göre 529 milyon ABD doları tutarında azalarak 514 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiştir.
• Birincil gelir dengesi kalemi altında yatırım geliri kaleminden kaynaklanan net çıkışlar, bir önceki yılın aynı ayına göre 9 milyon ABD doları azalarak 1.049 milyon ABD doları olmuştur.
• Doğrudan yatırımlardan kaynaklanan net girişler, bir önceki yılın aynı ayına göre 14 milyon ABD doları azalarak 796 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiştir.
• Portföy yatırımları 5.498 milyon ABD doları tutarında net çıkış kaydetmiştir. Alt kalemler itibarıyla incelendiğinde, yurt dışı yerleşiklerin hisse senedi piyasasında 1.063 milyon ABD doları ve devlet iç borçlanma senetleri piyasasında 2.118 milyon ABD doları net satış yaptığı görülmektedir.
• Yurt dışındaki tahvil ihraçlarıyla ilgili olarak, diğer sektörler 81 milyon ABD doları net geri ödeme gerçekleştirmiştir.
• Diğer yatırımlar altında, yurt içi bankaların yurt dışı muhabirlerindeki efektif ve mevduat varlıkları 644 milyon ABD doları ve yurt dışı bankaların yurt içindeki mevduatları 2.565 milyon ABD doları net azalış kaydetmiştir.
• Yurt dışından sağlanan kredilerle ilgili olarak; bankalar, Genel Hükümet ve diğer sektörler sırasıyla 460 milyon ABD doları, 109 milyon ABD doları ve 3 milyon ABD doları net geri ödeme gerçekleştirmiştir.
• Resmi rezervlerde bu ayda 16.589 milyon ABD doları net azalış gözlenmiştir.[5]

Verimetrik'in grafiğine göre Türkiye'nin Mart ayı cari açığı:

Kaynaklar:

[1]https://www.economicshelp.org/macroeconomics/bop/probs-balance-payments-deficit
[2]https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/609ef884-3b3c-4bc3-84fe-9254244c3490/odemelerdengesi.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-609ef884-3b3c-4bc3-84fe-9254244c3490-n8cRk3n
[3]https://ms.hmb.gov.tr/uploads/2019/09/163-02.pdf
[4]https://ticdata.treasury.gov/Publish/mfh.txt
[5]https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/tr/tcmb+tr/main+menu/istatistikler/odemeler+dengesi+ve+ilgili+istatistikler/odemeler+dengesi+istatistikleri